Maxine Ketele, Infopunt Publieke Ruimte
Kaat Smets, Departement Omgeving
Gilke Pée, Departement Omgeving
Hoe geef je een luwteplekje vorm dat buurtbewoners verbindt? Geert Peymen, auteur van het boek ‘De luwteplek’ en docent aan de KU Leuven, en Sylvia Mortelmans, consulent Strategie en Projecten in het Antwerpse district Wilrijk, onderzochten dit aan de hand van een project in Wilrijk. Dat initiatief onderzoekt hoe een ontwerp kan bijdragen aan een prettig geluidsklimaat en meer rustige plekken in de publieke ruimte. We nodigden ze samen met Utrechtse stadsmaker en placemaker Martine Sluys, uit voor een gesprek. Zij reflecteert vanuit haar ervaring in Nederland, waar het proces evenveel waarde heeft als het uiteindelijke resultaat.
Het experiment in Wilrijk kadert in een groter innovatietraject rond luwte- en geluidsplanning van de stad Antwerpen, met als doel deze thema’s in toekomstige projecten volop aan bod te laten komen.
In het voorjaar maakten bewoners van de Kortestraat, Karel Pomastraat en Druivenstraat in Wilrijk kennis met het concept luwte, een voor veel mensen nieuw begrip. In het kader van de geplande heraanleg en het verbinden van een aantal versnipperde pleintjes in deze straten, verkenden buurtbewoners samen met het team Ruimte en Wijken van het district Wilrijk hoe luwteplekjes geïntegreerd kunnen worden. Visuele voorbeelden van bestaande luwteplekken, zoals de vlakbij gelegen oude begraafplaats Jules Moretus, inspireerden bewoners rond wat een luwteplek ook voor hen kan betekenen.
Om ermee aan de slag te gaan, werd een workshop georganiseerd waarbij luwte centraal stond. Twaalf deelnemers kregen een draagbare stoel waarmee ze op een plek konden gaan zitten waar zij intuïtief luwte ervoeren. Daarna verwoordden ze hoe zij daar luwte beleefden. Hun ervaring vormde de basis voor een groepsgesprek over de parameters van luwteplekken en hoe ze ontwikkeld kunnen worden. Zo vertelt Sylvia enthousiast dat ze het heel mooi vond om samen met de bewoners te ontdekken dat luwte, geluid en groen-blauw elkaar aanvullen en versterken. De bevindingen van de workshop worden meegenomen in het verdere ontwerpproces om de bestaande geluids- en luwtekwaliteiten te bewaren, te versterken en voldoende ruimte te voorzien voor rust en luwte.
“Door hun ogen te sluiten en te luisteren gaan buurtbewoners de buurt op een andere manier bekijken en beleven.” – Sylvia Mortelmans
Deze workshop kadert in een breder participatietraject voor de heraanleg van de pleintjes in de buurt. Het traject begon met een pop-up zomertuin en tijdelijke verkeersaanpassingen, die na positieve evaluatie definitief werden doorgevoerd en het doel is om samen met buurtbewoners de omgeving aangenamer en veiliger te maken, zodat de leefbaarheid en het welzijn in de buurt verhogen.
Luwte door verschillende ogen
Wat iets tot een luwteplek maakt, is heel persoonlijk. Bij een gelijkaardig experiment in Utrecht zag Martine verschillende gebruiksmanieren: sommige mensen vormen cirkels voor privacy, anderen zoeken schaduw onder bomen na warme dagen, en nog anderen isoleren zich met hoofdtelefoons om volledig afgesloten te zijn. Een opvallend voorbeeld uit Wilrijk was een deelnemer die rust vond naast een basketbalveld, waar het geluid van botsende ballen een onverwachte vorm van ontspanning bood.
Het experiment met de stoelen is ook een mooie manier om verbindingen te creëren in de buurt. Nieuwsgierige voorbijgangers spraken de deelnemers spontaan aan, en ook al was hun interpretatie van het opzet niet altijd correct, het gesprek en de bewustwording over luwte was wel gestart.
Ruimte om te experimenteren
Een cruciaal aspect na afloop van de workshop was een terugkoppeling van de resultaten naar de bewoners, tijdens een infomoment over het concept voor de heraanleg van de pleintjes. Dit vond twee weken na de workshop plaats – op de site zelf, om de betrokkenheid te behouden en de visuele impact van de resultaten te benadrukken. De gepresenteerde informatie was georganiseerd rond thema’s als vergroening, ontharding, ontmoeting, spel en sport, mobiliteit en luwte, elk met hun eigen infostandjes met visuele presentaties. Het district Wilrijk schakelde daarvoor zijn wijkmobiel in, een elektrische bakfiets met infostand. Die wijkmobiel verhoogt op een laagdrempelige manier de betrokkenheid en inspraak van bewoners. Een definitief ontwerp van de pleintjes volgt eind 2024.
“Het gesprek over luwte is misschien wel even belangrijk als de resultaten.” – Geert Peymen
Geert maakt duidelijk uit dat het resultaat geen traditionele verlanglijst van wensen was, maar dat het relevante inzichten en kernpunten biedt die het ontwerpteam integreert in verdere plannen. Het integreren van luwte in stedelijke planning is een evenwichtsoefening tussen diverse gebruikersbehoeften in dezelfde omgeving.
Balans tussen rust en reuring
Ook in Nederland wordt gezocht naar een balans tussen rust en een gezellige drukte. Reuring, zoals onze noorderburen dit zo mooi zeggen. Bij het ontwerp van een park in Utrecht lieten enkele buurtbewoners luid en duidelijk horen dat ze geen sport- en speelplekken wilden, maar een rustige groene oase. Martine probeerde die weerstand om te buigen tot iets positiefs. Waar kwam die boosheid vandaan? Blijkt dat mensen vaak bang zijn voor overlast of te veel prikkels.
Hoe kan je dat verlangen naar een groene, luwe oase nu toch combineren met sport- en spelplekken? Door een open dialoog te faciliteren tussen ontwerpers, beleidsmakers en bewoners, kan luwte niet alleen worden gedefinieerd en begrepen, maar ook effectief worden geïmplementeerd in de ontwikkeling van leefbare en inclusieve steden. In deze Nederlandse case vertaalde dit zich door te kiezen voor verlaagde kuilen die het geluid dempen, in combinatie met vormen van sport en spel die mooi passen in het beeld van een stadsjungle, zoals een freerunning parcours en een klimrots.
De burger als expert
Naast een verbindingsfiguur zoals Sylvia is ook een beleidsmatige verankering noodzakelijk, beamen Geert en Martine, zodat aspecten zoals groen, water en nu ook luwte op de radar blijven. Sylvia verwijst naar het nieuw goedgekeurde strategisch ruimtelijk structuurplan, de langetermijnvisie van de stad op ruimtegebruik in Antwerpen. Daarin werden luwte en rust opgenomen.
“Buurtbewoners kunnen een krachtenveld vormen naast overheden of andere organisaties met kennis, ervaring, wilskracht en uitvoeringskracht” – Martine Sluys
En ook de bewoners en andere gebruikers (zoals bijvoorbeeld de plaatselijke jeugdbeweging) moeten mee zijn met het verhaal. Martine heeft een mooi lijstje klaarstaan dat helpt om daarin voldoende variatie te brengen. Je hebt doeners nodig, mensen die voor uitvoering zorgen. Ook denkers, mensen die inhoudelijk begrijpen waar het om draait. Je hebt investeerders nodig, mensen die geld willen investeren in ruimte en tijd. Je hebt visionairs nodig, de inspiratoren die ver kunnen kijken en de richting aangeven. En tenslotte zijn er nog beslissers, die het ruimtelijk kader kunnen bieden. Bij de bewoners zitten denkers en doeners, maar ook visionairs en soms zelfs investeerders. Bewoners zijn dus geen aparte groep, ze kunnen ook experts zijn, vergelijkbaar met mobiliteitsexperts of geluidsexperts. In Utrecht heeft zich zo een stevig netwerk van burgers gevormd.
Luwte in kaart
Martine droomt van een kaart die op wijk- en stadsniveau de balans tussen rust en reuring in beeld brengt, zodat bij nieuwe keuzes kan bekeken worden of een plek wel geschikt is om extra dynamiek op te nemen. Maar hoe kan je op stadsniveau de balans tussen rust en reuring in kaart brengen? Wat en wie heb je daarvoor nodig? Samen met een afvaardiging uit Antwerpen en het Nederlandse luwte-collectief gaat ze hier verder mee aan de slag met de deelnemers aan de European Placemaking Week in Rotterdam eind september.
Meer informatie
Meer info over het project en de wijkmobiel in Wilrijk: www.wilrijk.be
Meer info over het innovatietraject luwte-en geluidsplanning en Strategisch Ruimteplan Antwerpen: www.antwerpenmorgen.be
Meer info over de European Pacemaking Week in Rotterdam vind je hier: placemaking-europe.eu/pwe
Ontdek meer over het programma en de ontwerpgids luwte-oases op omgeving.vlaanderen.be/programma-luwte-oases