Hoe de tijdsfactor cruciaal is in de inrichting en het gebruik van publieke ruimte
Geert Mertens, Expert beleidsverkenning, Departement Omgeving, Vlaamse Overheid
Maxine Ketele, Ruimtelijk ontwerper, Infopunt Publieke Ruimte
Ontwerpers zetten de tijdsfactor meer en meer creatief in. Ze denken na over de betekenis van de publieke ruimte voor komende generaties en concipiëren vormen van tijdelijk gebruik. Ze maken ontwerpen die de tand des tijds kunnen doorstaan. Het Departement Omgeving verkende hoe een actieve tijdsreflex kan bijdragen aan een beter omgevingsbeleid. Dit artikel ontleedt de betekenis voor de publieke ruimte en toont de praktijk.
Eeuwige band tussen tijd en leefomgeving
Kevin Lynch beschreef in 1972 de tweeledige band tussen de tijd en leefomgeving. Ten eerste verandert onze leefomgeving voortdurend doorheen de geschiedenis. Natuurlijke processen boetseren het landschap en vormen de structuur waarbinnen we onze publieke ruimte kunnen vormgeven. Diezelfde natuurkrachten kunnen deze ruimte beschadigen met overstromingen of stormen. Als mens bouwen en verbouwen we steden en dorpen. We passen de bijhorende publieke ruimte voortdurend aan. Ten tweede gebruiken we onze leefomgeving gevarieerd doorheen de tijd. In de zomer zwemmen we in open water, maar in de winter doen alleen ijsberen dat. We vinden het fijn om te genieten van de rust in het park, maar ook van dat luide, eenmalige zomerse parkfestival. Overdag zijn we graag actief, maar ’s nachts lijken veel plaatsen uitgestorven. Laat deze band tussen tijd en leefomgeving net datgene zijn waar ontwerpers zich eigenlijk de hele tijd mee bezighouden: verandering en gebruik.
De tijdsdimensie is veelzijdig. In de inspiratienota Tijd, een onmisbare schakel in omgevingsbeleid – uitgevoerd door het Departement Omgeving – kwam een breed gamma vraagstukken en oriëntaties voor het omgevingsbeleid aan bod. De link naar de nota vind je onderaan dit artikel. We trachten het ideeëngoed uit die beleidsverkenning hier toe te passen op de publieke ruimte. Hoe kom je tot een betere tijdsbenutting ervan? Welke vormen van tijdelijk gebruik zijn mogelijk? Hoe kunnen meerdere generaties zich tegelijk thuis voelen in de publieke ruimte? Welke kwaliteit laten we na voor komende generaties? Hoe veranderlijk en adaptief zijn we in ons ruimtegebruik? Hoe kan de publieke ruimte robuuster worden tegen schokken?
Een actieve tijdsreflex inzetten
Kunnen ontwerpers de factor tijd meer bewust inzetten? Het Departement Omgeving ontwikkelde hiervoor een actieve tijdsreflex. We geven negen basisprincipes mee om de impact van tijd in initiatieven aan bod te laten komen.
1. Speel slim in op veranderingen in de publieke ruimte
Onder invloed van mens en natuur verandert onze leefomgeving voortdurend. Die veranderingen tegengaan, is contraproductief. Ze op een duurzame en stabiele manier laten gebeuren, in plaats van disruptief, daar komt het op neer. De structuur van de publieke ruimte – zoals het stratenpatroon – is een relatief stabiel gegeven doorheen de tijd, maar de inrichting ervan laten we beter evolueren op tred van de maatschappij. We moeten ons bewust zijn van het veranderend gebruik ervan, onder invloed van gedragsverandering van mensen.
2. Vind wisselwerking tussen snelle en trage veranderingen
Iedere leefomgeving heeft een ander veranderingstempo en dat uit zich ook in de publieke ruimte. In een hoog dynamisch stadscentrum met heel wat functieveranderingen zal het openbaar domein sneller nood hebben aan een update dan in een rustige villawijk. Sommige infrastructuren – zoals stedelijke ringwegen – zullen onder invloed van maatschappelijke uitdagingen structureel aangepast moeten worden. Sommige landelijke weggetjes zullen dan weer lang hetzelfde kunnen blijven. Beleid moet zich bewust zijn van die verschillende veranderingstempo’s en de investeringen die ermee gepaard gaan.
3. Neem intergenerationele verantwoordelijkheid
Beslissingen die we vandaag nemen over de lange termijnstructuur van de publieke ruimte mogen geen hypotheek leggen op toekomstige generaties gebruikers. Tegelijk moet onze publieke ruimte vandaag gebruikers van alle leeftijden aanspreken, zoals in een 8-80 city. Hiervoor moeten we alle generaties een stem geven in het debat en nadenken over de behoeften van ongeboren gebruikers.
4. Denk als een kathedraalbouwer
Onzekerheid over de toekomst mag geen reden zijn om geen grootse, duurzame projecten voor de lange termijn in gang te zetten – naar analogie van de kathedraalbouwers in de middeleeuwen. Want die kathedralen hebben vaak een grote relevantie, betekenis en meerwaarde voor de generaties na ons. Net zoals we vandaag grote pleinen, parken of lanen uit het verleden koesteren, mogen we gerust ambitieus zijn in de erfenis die we willen nalaten voor de kinderen van onze kinderen.
5. Draag steeds zorg voor publieke ruimte
Het is onze plicht om de leefomgeving in goede staat te houden voor de huidige en volgende generaties. Schade aan de publieke ruimte moeten we voorkomen, beperken of herstellen. We handelen preventief en uit voorzorg, volgens deze beginselen uit het milieubeleid, met een duurzaam beheer van de publieke ruimte.
6. Laat tijdsbestendige concepten doorwerken
Ontwerpers kunnen teruggrijpen naar concepten die zich in het verleden bewezen hebben. In tegenstelling tot kortstondige hypes – zoals de trend om publieke ruimte te verstenen – zijn dergelijke concepten tijdsbestendig en veerkrachtig. Een publiek domein is bij voorkeur aanpasbaar, zoals de covid-pandemie bewezen heeft. In de publieke ruimte moeten alle generaties zich thuis voelen, ze moet geschikt zijn voor de functiemix in een kern of het idee om verplaatsingstijden voor zachte weggebruikers laag te houden.
7. Faciliteer gradaties in tijdsgebruik
Het gebruik van de publieke ruimte kan occasioneel, tijdelijk, wisselend of permanent zijn. Een slimme combinatie van die verschillende tijdsduren, stimuleert een duurzamere en efficiëntere benutting ervan. Pleinen zijn van oudsher wellicht koploper in gevarieerd tijdsgebruik met markten, kermissen, events of ontmoetingsruimtes. Het is evident dat vormen van tijdelijk gebruik van de publieke ruimte omkeerbaar moeten om de toekomstige ruimtelijke kwaliteit te garanderen.
8. Speel in op crises en sleutelmomenten
Op kantelmomenten moeten we kansen grijpen om positieve veranderingen te brengen in de publieke ruimte. Voorbeelden van zulke sleutelmomenten zijn een legislatuurwissel, een onverwachte calamiteit, een belangrijke investering (bijvoorbeeld een nieuwe riolering). Duurzaam – en liefst proactief – reageren is dan aan de orde. Zo creëerde het Sigmaplan, na de rampzalige overstromingen in 1976, heel wat kansen voor publieke toegankelijkheid van natuur en rivieroevers.
9. Werk met respect voor natuurlijke tijdscycli
Het gebruik en inrichting van publieke ruimte zou rekening moeten houden met natuurlijke cycli. Natuurlijke cycli artificieel doorbreken, bijvoorbeeld door overmatige nachtverlichting, moet steeds met de grootste zorg en terughoudendheid gebeuren. Een wisselend gebruik kan inspelen op natuurlijke ritmes, zoals zomers plezier aan een plas of winterpret wanneer die plas is dichtgevroren.
Tijdsdimensie in de praktijk
De principes uit de actieve tijdsreflex ontdekken we in heel wat projecten en initiatieven in de publieke ruimte. We bespreken enkele inspirerende praktijkvoorbeelden.
Toekomstbomen voor komende generaties Steden zoals Antwerpen en Gent implementeren plannen voor toekomstbomen. Dit zijn bomen in de stedelijke omgeving die gedurende de komende eeuw zowel ondergronds als bovengronds ruimte en bescherming krijgen om uit te groeien tot groene monumenten. Hiermee willen ze op lange termijn voordelen zoals schaduw, schonere lucht en een verhoogde biodiversiteit bieden voor komende generaties. Deze inspanningen dragen significant bij aan het toenemend erkende principe van 3-30-300, waarbij het doel is om vanuit elk huis 3 bomen zichtbaar te hebben, 30 procent bladerdek in elke buurt te realiseren en een groene ruimte of park binnen 300 meter van de woonomgeving te hebben.
Tijdelijk gebruik en omkeerbaar gebruik The Floating Island was een tijdelijk kunstproject in de Brugse binnenstad en onderdeel van de Triënnale 2018. Dit drijvende paviljoen vervaagde de grens tussen historische waterwegen en hedendaagse stadsstraten. Met een slingervormig ontwerp op pontons bood het paviljoen een dynamische ontmoetingsplaats. Het gebruik van geweven touwen – die deden denken aan Brugse kant – creëerde een interactieve ruimte waar mensen konden rusten, schommelen en genieten van het water. Door deze tijdelijke interventie werd de historische betekenis van de reien nieuw leven ingeblazen en werden ze een centrum voor hedendaagse interactie in de stad.
Van tijdelijk naar permanent In 2013 ondergingen twee straten in Gent een tijdelijke transformatie tot leefstraten, een project dat duurzame mobiliteit en een groenere straatinrichting bevorderde. De tijdelijke invulling met autoloze zones, creatieve straatinrichtingen en mobiliteitsalternatieven diende als inspiratie voor blijvende veranderingen. Dit experiment – gesteund door lokale overheden en organisaties – illustreert de potentie van tijdelijke initiatieven als katalysatoren voor duurzame stadsontwikkeling.
Reactie op een crisis In 2020 lanceerde de Voetgangersbeweging een gelijkaardig project, de Zomerstraat-campagne, als reactie op de coronacrisis. Doel was om het belang van kwaliteitsvolle publieke ruimte te benadrukken. Heel wat straten in Vlaanderen missen groen, bomen, zitbanken of speelvoorzieningen, waardoor ze weinig aantrekkelijk zijn. Een Zomerstraat is een tijdelijke transformatie en biedt bewoners de kans om hun straat om te vormen tot een gezellige vakantieplek, bevordert ontmoetingen en creëert extra speelruimte.
Gedeeld en opengesteld De Ambrassade promoot De speelplaats met toekomst, met een gedeeld tijdsgebruik voor jeugd- en buurtwerk. Een speelplaats in een dichtbevolkte wijk kan buiten de schooluren opengesteld worden voor de buurt. Een goede dialoog en evenwichtige afspraken met de medegebruikers zijn hier essentieel.
Tot slot
Tijd is een cruciale factor in de inrichting en gebruik van de publieke ruimte. Naast de drie ruimtelijke dimensies, kan ook de tijdsdimensie een kerncompetentie zijn van ontwerpers. Van 3D naar 4D, de actieve tijdsreflex in dit artikel is een hulpmiddel om de tijdsfactor een meer systemische en innoverende rol te laten spelen bij publieke ruimte. De inspiratienota Tijd, de onmisbare schakel in omgevingsbeleid geeft een houvast voor ontwerpers.
Het bewust hanteren van de tijdsfactor geeft ons de kans efficiënter in te spelen op maatschappelijke veranderingen. We bezorgen volgende generaties een duurzame nalatenschap met publieke ruimten die de tand des tijds beter doorstaan.
Meer informatie
Inspiratienota ‘Tijd, een onmisbare schakel in omgevingsbeleid’: https://omgeving.vlaanderen.be/nl/ruimtelijk-beleid-en-planning/ruimtelijk-beleid/beleidsverkenningen/tijd-een-onmisbare-schakel-in-omgevingsbeleid