Peter Vervoort, Vlaamse Overheid, Departement Omgeving
Landschapskarakterisatie helpt beleidsmakers, lokale actoren en het brede publiek bij het begrijpen van de unieke kenmerken van landschappen. Door participatie en gedetailleerde analyses ondersteunt de methodiek duurzame, inclusieve en weloverwogen ruimtelijke ontwikkeling. De Vlaamse Overheid ontwikkelde een manier om dit systematisch toe te passen in Vlaanderen.
Landschap als uitnodiging voor reflectie, creativiteit en culturele expressie
Landschappen ontwikkelden zich in de loop der tijd als gevolg van zowel natuurlijke als culturele processen. Elk landschap heeft hierdoor zijn eigen unieke kenmerken en herkenbare en samenhangende patronen, een eigen karakter dus. Een landschapskarakterisatie onderzoekt en beschrijft landschappen op een systematische manier. Het landschapskarakter beschrijft objectief hoe het ene landschap anders is dan het andere. Hierbij worden verschillende perspectieven op landschap samen onderzocht, geanalyseerd en besproken door verschillende actoren. De karakterisatie vormt zo een gedragen product – een referentie voor de verdere, duurzame ontwikkeling van onze landschappen. Het nodigt uit om samen kritisch na te denken over de manier waarop we met onze ruimte omgaan en willen omgaan.
Landschapskarakterisering: een nieuw instrument in wording
Elke ingreep in de ruimte is een kans om te werken aan de kwaliteit van het landschap. Daarom wordt het landschap in heel wat ruimtelijke processen al bestudeerd als basis voor visievorming of ontwerp. De manier waarop dat gebeurt, is vaak erg verschillend. Bovendien kan de opgebouwde kennis maar moeilijk opnieuw gebruikt worden bij andere projecten. Daarom ontwikkelde de Universiteit Gent samen met de Hogeschool Gent, Voorland en Mazomos, in opdracht van de Vlaamse overheid (Departement Omgeving, Agentschap Onroerend Erfgoed, Agentschap voor Natuur en Bos, Vlaamse Landmaatschappij en Team Vlaams bouwmeester) een methodiek voor een systematische manier om landschappen te analyseren en te beschrijven.
Landschapszonekaart en landschapsgidsen
De methodiek leidt tot twee belangrijke eindproducten: de landschapszonekaart en landschapsgidsen. Een landschapszonekaart verdeelt het studiegebied in verschillende landschapszones, elk met een uniek karakter dat zich onderscheidt van andere zones. Het vertrekpunt is de indeling van de traditionele landschappen waarbinnen de zones worden uitgewerkt. Voor elke zone wordt een landschapsgids opgemaakt, die de kenmerken van het gebied beschrijft in woord en beeld.
Tijdens een interactieve workshop bestuderen lokale stakeholders en experten het gebied aan de hand van een patroonanalyse op verschillende basiskaarten. Na deze kaartanalyse worden kenmerkende zaken of discussiepunten samen besproken tijdens een terreinbezoek. Daarna worden de landschapszones individueel diepgaander verkend, waarbij de afbakening verder wordt onderbouwd en de specifieke kenmerken van de landschapszone benoemd. Dit gebeurt door het landschapskarakter in vier aspecten te onderzoeken: verticale relaties, horizontale relaties, de seizoenaliteit en de dynamiek. Om tot beide producten te komen, voorziet de methodiek naast een wetenschappelijke onderbouwing ook een uitgesproken participatieve aanpak met lokale stakeholders en experten. Door deze participatie bereiken de deelnemers een gezamenlijk begrip en consensus over wat de belangrijke kenmerken van het landschap zijn. Dit zorgt voor breed gedragen resultaten en verhoogt de kans dat er op het terrein op een succesvolle manier met de kennis aan de slag wordt gegaan. Het karakterisatieproces creëert ook een platform voor samenwerking tussen verschillende sectoren en disciplines. Dit netwerk kan bijdragen aan een meer geïntegreerde en coherente benadering van landschapsbeheer en -ontwikkeling.
Uitgewerkte voorbeelden in het Waasland
De studie van methodiek zelf is iteratief en participatief aangepakt. Na een eerste test in de regio rond Roeselare, werd de methodiek verder op punt gesteld in het Waasland – samen met experten van de Vlaamse Overheid, lokale ambtenaren, lokale experten en afgevaardigden van middenveldorganisaties. Het resultaat is een landschapszonekaart voor het Waasland. Hierin werd de stedelijke landschapszone Sint-Niklaas – Temse en de meer landelijke landschapszone Het Geboerte – een naam die bij de lokale stakeholders tijdens de workshops spontaan naar boven kwam – uitgewerkt tot een landschapsgids.
Van karakterisatie naar debat en waardering
Landschapskarakterisaties worden gebiedsdekkend opgemaakt. Het gaat over alle landschappen, niet enkel wat we mooi of historisch waardevol zouden noemen. Ook alledaagse, banale of verschraalde landschappen worden beschreven. Hoewel er in de methodiek ook ruimte is voor de beleving van het landschap, wordt er geen waardeoordeel uitgesproken. De landschapskarakterisering is een objectieve beschrijving van de kenmerken van het landschap en vormt een startpunt voor debat. Wat vinden lokale stakeholders van hun landschap? Wat vinden ze van de veranderingen die hun landschap ondergaat? Wat waarderen ze in het landschap en waarom? Hoe zou dit landschap kunnen veranderen om meer adaptief te worden voor klimaatverandering of om ruimte te bieden aan hernieuwbare energie? De landschapskarakterisatie geeft een gemeenschappelijke taal om hierover in gesprek te gaan. Hoewel elke sector waarschijnlijk andere zaken benoemt als waardevol en andere mogelijke ontwikkelingen als bedreigend ziet, biedt de landschapskarakterisatie een gemeenschappelijk kader.
Kunst en landschap: een katalysator voor dialoog
Kunst kan een boeiend medium zijn om in dialoog te gaan met het landschap en mensen aan te zetten tot reflectie. Landschap is immers een uitdrukking, een expressie van de manier waarop natuur en cultuur elkaar beïnvloeden. In de landschapskarakterisatie zit al veel materiaal: tekeningen, schetsen, collages,… die deze beïnvloeding verbeeldend beschrijven. Kunst in het landschap is een katalysator voor het debat over de manier waarop we als maatschappij met onze omgeving willen omgaan. Het houdt ons een spiegel voor en daagt uit om anders en dieper te kijken naar de plaatsen waarin we leven. Een geslaagde artistieke interventie helpt om schoonheid te vinden in het alledaagse, om landschapsverrommeling aan de kaak te stellen en om te bouwen aan nieuwe landschappen. Het stuwt het debat over onze toekomstige landschappen en kan verbinden over tegenstellingen heen.
De recent ontwikkelde methodiek voor landschapskarakterisering in Vlaanderen kan uitgroeien tot een krachtig instrument voor de duurzame ontwikkeling van onze leefomgeving. Door de systematische en participatieve benadering, helpt deze methodiek om de unieke kenmerken van landschappen te begrijpen en te behouden. Het is een bron voor artistieke expressie en sociale interactie, wat bijdraagt aan de dialoog over landschapskwaliteit en doet nadenken over duurzame ontwikkeling van toekomstige waardevolle landschappen.
Meer informatie: https://www.vlaanderen.be/publicaties/methodologie-voor-landschapskarakterisatie-in-vlaanderen